حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید محمد ناصر تقوی
«بسم الله الرحمن الرحيم »الحمد لله ربّ العالمین والصلوة و السلام علی سیدالرّسل و خاتمهم محمّد صلی الله علیه و آله . اللهمّ فصلّ علی أمین وحیک و نجیبِکَ مِن خلقِک وصفیِِکَ مِن عبادک ، اِمام الرَّحمة و قائِد الخَیر و مفتاحِ البَرَکة و صلّی الله علی آله الطیّبین الطاهرین و علی اصحابه المکرّمین .
عبادالله ! اُوصیکم و نفسی بتقوی الله و اتباع امره و نهیه .خودم و شما را به پرهیزگاری و تقوای الهی و رعایت ادب محضر پروردگار و توجه به حرام و حلال و امر و نهی ِ الهی دعوت می کنم . پرهیزگاری، اراده و خواست پروردگار:وقتی می گوییم پرهیزکاری یعنی حرمت پروردگار را داشتن و محضر او را پاس و ادب محضرش را رعایت کردن ، پس شایسته است که مقداری دقیق تر به آداب این محضَر توجه کنیم و ببینیم چه چیز شایسته و چه چیز نا شایسته است که در واقع رعایت این شایسته ها و عمل به آنها و از سوی دیگر فاصله گرفتن از ناشایسته ها و پرهیز از آنها نائل شدن به حقیقت درجهء پرهیزکاری است . امام جعفر صادق (ع) – نوادهء دانشمند پیامبر اکرم (ص) – در جمله ای زیبا از این زاویه پرهیزکاری را تعریف فرموده اند : ” التقوی أن لا یفقدَکَ الله حیثُ امَرَکَ و لا یراکَ حیثُ نَهاک “(سفینة البحار ، ( محَدّث قمی ) ج۲ ، ص ۶۷۸ )یعنی تقوی و پرهیزکاری آنست که خداوند در آنجا که تو را فرا خوانده است غایب نیابد و در جایی که تو را از آن باز داشته است و نهی کرده است حاضر نبیند .این جملهء پر معنی یعنی جوهرهء پرهیزکاری بر اساس امر و نهی الهی است و اینکه انسان توجه به ارادهء خداوند داشته باشد . در جایی که امر به حضور در آن موضوع کرده ( چه قولاً چه عملاً ) حاضر باشد و خواستهء خداوند را تحقق بخشد و آنجا که انسان را باز داشته تا به مسأله و موضوعی نزدیک شویم باز هم خواسته و ارادهء الهی را در نظر داشته باشیم و به این نهی توجه کنیم و تقوی یعنی دقت در همین انجام خواسته و ارادهء الهی که البته با اختیار و ارادهء انسان قرار می گیرد.وقتی ارادهء انسان در ذیل ارادهء الهی قرار گرفت یعنی ادب محضرش کاملاً رعایت شده است و این همان تقوی است . امیدواریم همهء ما به این مهم نائل آییم . * در جلسات گذشته بحث ما در خصوص مدارا در اسلام بود و مدارا و نرمخویی را با توجه به آیات قرآنی ذکر کردیم . از این پس نگاهی به احادیث و روایاتی که در متون و سند های معتبر وارد شده در میراث اسلامی وجود دارد خواهیم داشت . اگر چه در این قسمت هم مجبور هستیم با رعایت اختصار عبور کنیم چرا که ذکر احادیث بی شماری که از پیامبر اسلام (ص) و اهل بیت طاهرینش که میراث داران علم و دانش و فضیلت آن پیامبر رحمت هستند خود به تنهایی می تواند موضوع دهها سخن باشد . اما قبل از پرداختن به احادیثی که در مورد مُدارا در اسلام وارد شده است شایسته است تا نگاه کوتاهی به برخی احادیث قدسی در این باب داشته باشیم . نرمش و مدارا در احادیث قدسیپیش از هرچیز لازم است که به طور کوتاه در مورد احادیث قدسی توضیح دهم تا آنان که احیاناً با این مفهوم آشنایی کمتری دارند ، بیشتر واقف به این معنی و عبارت شوند . در اسلام ۳ واژه و ۳ نوع عبارات مورد توجه و به تعبیری ۳ نوع روایت ( یعنی نقل قول ) وجود دارد :اول : آیات قرآنی دوم : حدیث قدسی سوم : حدیث ( روایت )آیات قرآنی کلماتی هستند که از جانب جبرئیل به پیامبر اکرم (ص) وحی شده است و عین الفاظ و عبارات آن دست نخورده و بی هیچ تغییر و تبدیلی از جانب پیامبر گرامی حضرت محمد (ص) برای مردم نقل شده است . حتی اگربه پیامبر خداوند فرموده است ای پیامبر بگو که…… پیامبر آن ” بگو ” را هم می گوید : ” قُل هو الله احد ” ( سورهء توحید ) یا” قل اعوذ بربّ النّاس ” ( سورهء ناس ) ” قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ ” ( سورهء فرقان /۷۷ ) و ” قُلْ إِنَّمَا أُنذِرُكُم بِالْوَحْيِ ” ( انبیاء / ۴۵ ) از این نمونه اند . بنابراین در آیات قرآنی لفظ و معنی و ظاهر و باطن ِ عبارت ، عیناً کلام پروردگار بوده که این دسته از سخنان در مجموعه ای به نام قرآن کریم که از اوج قدسیّت و اعتبار برخوردار است ، گردآوری شده است . از آنجا که این کلام عیناً کلام خداست و ظاهر آن هم از خداوند است به هنگام دست زدن به عبارات آنهم باید طاهر و با وضو بود . این کلام است که معجزهء پروردگار است و این کلام است که در آن هیچ تحریف و تبدیلی در آن راه ندارد و آخرین پیام جاودانگی و همیشگی خداوند برای تمام انسانهاست و از معجزاتش همین تحریف ناپذیری آنست .هیچ کلام و سخنی به اعتبار این آیات و به قدسیّت و ارجمندی این نوع نمی رسد چرا که عیناً کلام ، کلام پروردگار است . اما نوع دوم « حدیث قدسی » است . در حدیث قدسی ، محتوی از خداوند است ولی عبارت و الفاظ از فاهمه و ذهن پیامبر عبور کرده است . یعنی معنا و مفهوم از جانب خداوند یا توسط جبرائیل و یا مستقیم به صورت الهام یا یک درک شهودی و مکاشفه توسط وجود مبارک پیامبر اکرم (ص) درک شده است ولی پیامبر با بیان خود و با جمله سازی خود آن معنی را بیان می دارد . بنابراین عبارت و لفظ ، کلام ِ مخلوق است و نه خالق . پس بدون شک همسان آیات قرآن این الفاظ از قدسیّت برخوردار نیستند و مواردی مثل اعجاز لفظی و تحریف ناپذیری در مورد احادیث قدسی جاری نیست . و نوع سوم احادیث یا روایات هستند که هم لفظ و هم معنی از سوی پیامبر اکرم (ص) و یا اهل بیت مکرّم (ع) ایشان وارد شده است .چنانکه می بینید احادیث قدسی ما بین آیات قرآنی و احادیث پیامبر و بزرگان دینی هستند . بنابراین مناسب دیدیم قبل از آنکه « مدارا » را در احادیث اسلامی جستجو کنیم به این موضوع در احادیث قدسی نگاهی بسیار کوتاه و اجمالی بیاندازیم .جالب این است که در احادیث قدسی ، هم به پیامبر اکرم حضرت محمد ( ص) و هم به سایر پیامبران بزرگ الهی نظیر حضرت موسی و عیسی (ع) این توصیه ء به مدارا و نرمخویی از جانب پروردگار صورت می پذیرد . همینجا این توضیح را باید عرض کنم که بسیاری از احادیث قدسی را پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت طاهرینش از جانب خداوند یا پیامبران بزرگ پیشین الهی نقل شده است و این میراث گرانبهای احادیث قدسی در اسلام در واقع هدیه و نشانه ای گرانبها برای پیروان همهء ادیان بوده و نشانگر آنست که جوهرهء تمام ادیان آسمانی یکی است . بسیاری از کتب اسلامی و مخصوصاً کتب شیعی روایاتی از پیامبر و ائمهء طاهرین نقل شده است که کلام خداوند را با آن پیامبران بیان می دارد . مثلاً خداوند به عیسی (ع) چنین موعظه کرد و یا به موسی (ع) چنین الهام نمود ….البته تأکید می کنم که این موارد – یعنی احادیث قدسی نقل شده برای پیامبران بزرگ – به جز مواردی است که پیامبر اکرم و یا اهل بیت دانشمند او که وارث علم ِ الهی بوده و نعمت ِ اتصال به دریای دانش نبوت را دارند ، مستقیماً جملاتی را از خود آن پیامبران نقل می کردند . روایات زیادی را می بینیم که مثلاً حضرت محمد (ص) یا امام صادق (ع) می فرماید : حضرت عیسی (ع) به حواریون چنین فرمود …. یا موسی (ع) به پروردگارش چنین گفت …در هر صورت به عنوان نمونه تنها ۳ توصیهء به مدارا و نرمخویی و رحمت و شفقت به مردم را که در احادیث قدسی در خصوص ۳ پیامبر بزرگ الهی ، حضرت محمد (ص) ، حضرت مسیح (ع) ، و حضرت موسی (ع) در میراث اسلامی ِ احادیث قدسی آمده است نقل می کنیم و به همین مقدار بسنده می کنیم :در کتاب الاعتقادات شیخ صدوق (ره) آمده است که پیامبر اکرم (ص) حضرت محمد نقل می کند که فرشتهء الهی حضرت جبرائیل بر من وارد شد و حامل این پیام از جانب پروردگارم بود که :” إن الله تبارک و تعالی یقول لک یا محمّد ! دار ِ خلقی …“یعنی خداوند متعال به تو می گوید : ای محمد ! با مخلوقات من مدارا کن !( الإعتقادات ، شیخ صدوق ، ص ۸۴ ) چنانکه می بینید این محتوی ، دقیقاً مؤیّد محتوای آیات قرآنی است که دستور به این مدارا و بخشش و نرمخویی و عذر پذیری به پیامبر می داد که ما قبلاً به آن آیات اشاره کردیم و لیکن این عبارت با الفاظ دیگری است که از زبان و بیان مبارک پیامبر اکرم (ص) برای ما نقل شده است .همچنین در حدیث قدسی دیگری در خصوص حضرت عیسی (ع) نقل شده است که خداوند متعال به حضرت عیسی چنین موعظه کرد که :« ای عیسی ، اهل رحمت و مهرورزی و بخشندگی و دلسوزی و شفقت باش ،» [ فیما وعظَ الله عزّوجلّ به عیسی ( علیه السلام ) : ….. یا عیسی ! کُن رحیماً مُتَرَحِمّاً ] ( الروضه من الکافي ، شیخ الکلینی ، ج ۸ ، ص ۱۳۴ ) همچنین در حدیث قدسی دیگری می خوانیم که خداوند به حضرت موسی (ع) فرمود : « ای موسی ، رحم کن و مهربان باش نسبت به کسی که در میان مردم و مخلوقات پایین تر از توست و نسبت به کسی که جایگاهی بالاتر از تو دارد حسد مورز …..»[ يا موسى ! ارحم من هو أسفل منك في الخلق ولا تحسد من هو فوقَک…..]الروضة من الکافی ، الکلینی ، ج ۸ ، ص ۴۵ ] همانطور که می بینید مدارا کردن و مهرورزی و بخشندگی ( که در واقع یکی از جلوه های مدارا و نرمخویی است ) از مهم ترین دستورات و کلیدی ترین مواردی است که خداوند پیامبرانش را به آن نصیحت می کند . ان شاء الله ما نیز بتوانیم با الگو گرفتن از پیامبران بزرگ الهی اهل مدارا و ترحّم و مهرورزی بر بندگانش باشیم . ادامهء این سخن را در فرصتهای بعدی پی خواهیم گرفت . ان شاء الله