حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید محمد ناصر تقوی
«بسم الله الرحمن الرحيم »الحمد لله ربّ العالمین ، والحمد الله الذی خلق اللّیل و النهار بقوّته و میّّزَ بینهُما بِقُدرته و جَعَل لِکُلِّ واحدٍ مِنهُما حدّاً محدوداً و أمداً ممدوداً و صلی الله علی سیدنا محمدٍ و علی آلهالطاهرین و صحبه المکرّمین . عبادالله ! اُوصیکم و نفسی بتقوی الله و اتباع امره و نهیه .خودم و شما را به پرهیزگاری و توجه به اوامر و نواهی خداوند توصیه می کنم . پرهیزگاری ؛ بهترین روزی ها: یکی از اسامی خداوند « رزّاق » است . یعنی بسیار روزی دهنده . روزی دهنده ای که هم بسیار روزی می دهد و هم به هنگام روزی دادن به وصف کرامت ِ بسیار خود، به همه روزی می دهد و به محض دیدن قابلیتی روزیهای افزون تر و فوق تصوری به بندگان قابلش عطا می فرماید . این روزیهای ویژه از قِسم مال و غذا و امثال آن نیست . بلکه به خاطر ِ تلاش و همّت ِ ویژه ای که بنده مبذول داشته است آن روزی و رزق ویژه نیز نصیب او می گردد .« حکمت » و « تقوی » از جملهء این روزیهای خاص هستند . آنکس که برای مدتی – مثلاً ۴۰ شبانه روز حداقل – دلش و زبانش و رفتارش را پاس بدارد و اخلاص داشته باشد و در همهء رفتار و گفتارش خداوند را در نظر داشته باشد سرچشمه های حکمت از قلبش به زبانش جاری می شود چنانکه در روایات ما آمده که “من اخلص لله ّاربعین صباحاً جرت ینابیع الحکمة من قلبه الی لسانه ” و البته این چهل روز یعنی اخلاص پیشگی در وجود و شخصیّت او ثبات پیدا کرده است .رزق تقوی نیز چنین است . ویژه و خاص . به طوریکه کسی اگر مرزوق به این رزق باشد تمامی خیرات دنیا و آخرت را خواهد داشت . چنانکه پیامبر اکرم (ص) می فرمایند : ” مَن رُزِقَ التُّقی رُزِقَ خیرُ الدنیا و الآخرة ” ( کنزُ العُمّال ، ج ۳ ، ص ۹۱ )( هر آنکس که پرهیزگاری و تقوی روزیش گردد ، خیر دنیا و آخرت روزیش گردیده است . )امیدواریم همگی توفیق بهره مندی از این رزق ویژه را داشته باشیم . ادامهء بحث مفاهیم مرتبط با مدارا در احادیث اسلامی :در جلسهء پیشین گفتیم که قبل از آنکه به احادیثی که پیرامون مدارا در روایات اسلامی آمده است مناسب است تا در یک مفهوم شناسی ِ اجمالی ، مفاهیم مرتبط با این موضوع را در نظر بگذرانیم و از همین زاویه به پنج مفهوم و واژهء : رِفق ، تغافل ، لین ، عفو و صفح اشاره کردیم . در ادامهء آن بحث امروز نیز به دیگر مفاهیم مرتبط با مدارا اشاره می کنیم : 6– حِلم ، صبر ، تحمّل :هر سهء این واژگان که معانی نزدیک بهمی دارند در روایات اسلامی به کار رفته اند . اساساً صحبت از مدارا بدون خصوصیات اخلاقی ای چون حِلم ، صبر و تحمّل معنی ندارد . حِلم یا بردباری و نیز صبر و تحمّل در مواردی است که فشار روحی مثل غضب و عصبانیت به سراغ انسان می آید یا مسأله ای ناگوار برای انسان اتفاق می افتد که عکس العمل و واکنش طبیعی انسان را نسبت به آن برمی تابد و لیکن حِلم ، صبر و تحمّل یعنی کنترل خودخواسته و آگاهانهء آن عکس العمل و واکنش . بالاترین حدّ حلم در مورد ذات أقدس پروردگار است که حلیم می باشد یعنی بسیار بُردبار . او که به قول سعدی : پردهء ناموس ِ بندگان به گناهِ فاحش ندرَد و وظیفهء روزی به خطای مُنکَر نَبُرَد ! حِلم صفت انسان ِ مؤمن است و بلکه اساساً یک صفتِ انسانی است . چنانکه حضرت امیر ، علی (ع) شجاعترین مردمان را کسی می داند که از راه حِلم و بردباری بر جهل غلبه کند ( أشجَعُ النّاس مَن غَلَبَ الجهلَ بالحِلم ) [ غررالحکم ]و نیز از این حلم و بردباری به عنوان بهترین اخلاق بزرگان ( افضل اخلاق ِ الرّجال ) ، جمال و زیبائی آدمی ( جمال الرّجل حلمُه ) یاد می کند و می فرماید : هنگامی که خداوند بخواهد به بنده ای لطف ویژه کند و او را دوست بدارد به او آرامش و وقار و حلم و بردباری عنایت می کند ( إذا أحبَّ اللهُ عبداً زَیَّنَهُ بالسَکینة ِ و الحِلم)[ همهء موارد غررالحکم ]و همواره توصیه می کنند که از راه بردباری و حلم ، با غضب مقابله کنید ( ضادُّوا الغَضَبَ بالحِلم ) و کسی که چنین کند قوی ترین مردم است ( أقوی النّاس مَن قوِیَ علی غضبه بحلمه ) [ همان منبع ]پیامبر اکرم (ص) نیز توصیه می فرمایند که بردباری پیشه کنیم و نترسیم که با حلم در شرایط دشواری چون غضب و امثال آن خوار و ذلیل شویم و می فرمایند که :” لا أذَلَّ اللهُ بِحلم قَطُّ “[ نهج الفصاحة ]( هرگز خداوند کسی را به خاطر بردباری خوار و ذلیل نمی سازد ) و بردبارترین و حلیم ترین فرد را کسی می داند که بعد از قدرت و تسلّط بر دیگری او را عفو کند و ببخشاید ( أحلُمُکُم مَن عَفا بعدَ المَقدُرَة َ ) [ تحف العقول ، ص ۴۵ ] . بُردباری نه تنها خوار و ذلیل نمی کند که حضرت رسول اکرم (ص) می فرمایند : شخص بردبار در دنیا و آخرت بزرگ و بزرگوار است( الحلیمُ سیّدٌ في الدنیا و سیدٌ في الآخرة ) [ کنز العُمّال ، ج ۳ ، ص ۱۲۹ ] اما گفتیم که علاوه بر واژهء حِلم واژگانی چون « صبر » و « تحمل » نیز درروایات اسلامی بسیار مورد استفاده قرار گرفته است . « صبر » یا شکیبایی ، تحمّل سختی ها و ناگواری هاست و همین فرایند تحمّل کردن فشارهای پیرامونی و ذهنی ، صبر است . پیامبر گرامی حضرت محمد مصطفی (ص) می فرمایند صبر و شکیبایی نصف و نیمی از ایمان است ( الصّبرُ نصفُ الایمان ) [ نهج الفصاحة ] و نیز از صبر و دُعا به عنوان سلاح خوب مؤمن یاد می کنند ( نِعَم سلاحُ المؤمن الصّبر و الدّعاء ) ( همان منبع ) در روایات اسلامی بسیار به صبر توصیه شده و آثار مهم و مبارکی برای صابرین در نظر گرفته شده چنانکه در قرآن کریم هم « صابرین » جایگاه ویژه ای نزد پروردگار دارند . اما واژهء « تحمّل » یا « احتمال » نیز در روایات بسیار به کار رفته است و همانند توصیفات حِلم و صبر را در مورد « احتمال » و تحمل کردن مصائب و مشکلات و ناگواریها نیز می بینیم و به نظر می رسد که تحمّل ناگواریها و بردباری و شکیبایی جوهرهء اصلی مدارا ها و رفاقت ها و ارتباط با دیگران است . چنانکه حضرت علی (ع) می فرمایند :” الإحتمالُ زینُ الرّفاق ِ ” یعنی تحمل کردن زینت دوستی و رفاقت است . چنانکه حضرت همین احتمال و تحمل را مایهء جوانمردی انسان می داند که به واسطهء آن لغزشهای دوستان و برادران خود را تحمل می کند ( مُرُوّةُ الرّجُل ِ في احتمال ِ عَثَراتِ إخوانه ) و این تحمل را مایهء آشکار شدن قدر و منزلت انسان می داند ( الإحتمالُ یُجِّلُ القَدَر )علاوه بر این واژگان و مفاهیم واژهء « کظم غیظ » یعنی فرو خوردن و یا فرونشاندن عصبانیت و خشم نیز در روایات اسلامی به کار رفته است . چنانکه در قرآن کریم نیز در کنار انفاق و بخشش ، این کظم غیظ از صفات پرهیزگاران و متقین ذکر شده است .” الَّذِينَ يُنفِقُونَ فِي السَّرَّاء وَالضَّرَّاء وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ“[ آل عمران ۱۳۴ ]نمونه و مَثَلِ اعلای این حِلم ، تحمل و صبر و کظم غیظ خود پیامبر بزرگوار حضرت محمد (ص) و خاندان طاهرینش یعنی اهل بیت (ع) بوده اند که نمونه های تاریخی ثبت شدهء آن بسیار فراوان است .ادامهء این موضوع إن شاء الله در جلسات بعد تقدیم می شود . خداوند إن شاء الله به همهء ما توفیق تحمل و حلم و بردباری و شکیبایی را عنایت فرماید . والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته