حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید محمد ناصر تقوی
موضوع : مدارا در اسلام (۱۳)«بسم الله الرحمن الرحيم »الحمد لله ربّ العالمین ، و الحمد لله الذیلم یتخذ صاحبة ً و لا ولداً. ولم یکن له شریکٌ فی الملک. ولم یکن له ولیٌّ من الذ ُّلِّ وکبّرهُ تکبیراً . الحمد الله بجمیع ِ محامده کُلّهِا علی جمیع نِعَمِهِ کُلِّها .[ قسمتی از تحمیدیهء دعای افتتاح در هر شب ماه مبارک رمضان ]و الصّلوة و السّلام علی سیّد المرسلین و خاتمهم محمد و علی آله الطاهرین و علی اصحابه المنتجبین .اُوصیکم عبادالله و نفسی بتقوی الله !خود و شما را به پرهیزگاری و تقوای الهی توصیه می کنم .پیش از هر چیز حلول ماه مبارک رمضان را به همهء شما روزه داران عزیز تبریک و تهنیت عرض می کنم و امیدوارم همهء ما بتوانیم بهره های معنوی فراوان از این ضیافت الهی برگیریم .روزه و پرهیزکاری :یکی از مهم ترین و اصلی ترین میوه های درخت مبارک « صوم » و روزه به تصریح قرآن کریم « تقوی و پرهیزکاری است . چنانکه در آیهء ۱۸۳ سورهء بقره چنین می خوانیم :” يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ” چرا روزهء واقعی به پرهیزکاری و تقوی می انجامد ؟ پاسخ چندان سخت نیست . روزه در ماه مبارک رمضان که ضیافت الهی و میهمانی ویژهء پروردگار است از آداب اصلی این میهمانی است . صاحبخانه و صاحب میهمانی از میهمانان خود با روزه پذیرایی می کند و میهمانی که در روزه است و متأدب به این آداب میهمانی یعنی همواره خود را پای بند به حفظ نزاکت و ادب و حرمت میهمانی و صاحب آن می بیند . در ماه مبارک رمضان انسان تشنه اش می شود ، با درک محضر خداوند در شهر الله نمی آشامد . گرسنه اش می شود نمی خورد . در سفر کردن و حرکت و اقامتش توجه به ادب این میهمانی دارد ، در نگاهش ، در کلامش ، در شنیدنش، در نقل قول کردن سخنان دیگران ، و خلاصه در همهء رفتارش وقتی روزهء واقعی را جاری سازد یعنی ادب محضر پروردگار را در این ضیافة الله رعایت نموده است و این یعنی بالاترین درجه و حقیقت پرهیزکاری و تقوی .پس روزه بر مؤمنان نگاشته شده است ( کُتِبَ علیکم الصیام ) همچنانکه بر مردمان پیشین نوشته شده بود ( کما کتب علی الذین من قبلکم ) و اگر این روزه همه جانبه و واقعی باشد از یک سو و این رعایت ادب در این ماه همچو عادتی و اخلاقی ثابت در خُلق و رفتارمان قرار گیرد و در غیر رمضان هم مؤدب به این ادب باشیم و خداوند را در نظر داشته باشیم به مقام پرهیزکاری و تقوی دست می یابیم : « لعلّکم تتقون » شاید که پرهیزکار شوید .روزهء واقعی می تواند و حتماً به پرهیزکاری می انجامد و حقیقت روزه و حقیقت ِ تقوی بهم پیوند خورده است و لیکن روزه ای که همه جانبه نباشد و فقط روزهء شکم باشد و از یک سو توجه تام به درک محضر ربوبی در آن اتفاق نیفتد طبیعتاً به پرهیزکاری واقعی هم نمی انجامد فلذا فرموده است که : ” لعلّکم تتقون ” شاید که پرهیزکار شوید . امیدواریم همهء ما این توفیق را داشته باشیم که در این ماه مبارک به روزهء حقیقی و آداب این میهمانی و در نتیجه به پرهیزکاری و تقوی دست یابیم . اگر پیگیر مباحث خطبه های جمعه باشید می دانید که موضوع سخن ما مباحث مدارا در اسلام بود و در ذیل موضوع مدارا در روایات اسلامی ارتباط این بحث و اهمیت آنرا در مسألهء بعثت انبیاء و بعثت خاتم الرّسل حضرت محمد (ص) از نظر گذراندیم . اهمیت مدارا در روایات :جدای از بحث رابطهء مدارا و بعثت انبیاء که پیشتر اشاره شد و خود حاکی از اهمیت مدارا است ، از زوایای دیگر مسألهء مدارا و اهمیت آن در روایات اسلامی مورد توجه واقع شده است . یکی از این جهات مورد تأکید روایات ، تأثیر مثبتی است که مدارا کردن در شیوهء زندگی و آرامش بخشی بدان دارد . یعنی نه تنها از لحاظ ایمانی و عقیدتی و به عنوان یک امر ( Subjektive ) بلکه در زندگی عینی و تحقق خارجی آرامش به عنوان یک موضوع ( Objektive) مورد تأکید می باشد . پیامبر اکرم (ص) در جمله ای می فرمایند : ” مداراةُ الناس نصفُ الایمان و الرّفقُ بهم نصف العیش “( اصول کافی ، ج۲ ، ص ۱۱۷ )یعنی مدارا کردن با مردم نصف ایمان است و نرمی مهربانی با آنان نصف زندگی است . همچنین در برخی روایات آمده است که مدارا باعث می شود که مکافات بد و زندگی تلخ از انسان دور شود و هر آنکس که مدارا کردن در اخلاق و رفتار او را اصلاح نکند مکافات بد او را اصلاح خواهد کرد ( یعنی مکافات ِ بد گریبانگیر او خواهد شد . )” قال علی (ع) : مَن لم یُصلِحهُ حُسنُ المُداراة ، أصلَحَهُ سوءُ المُکافاة ” ( غررالحکم ) حضرت علی (ع) در جملات زیادی این آرامش بخشی و زندگی راحت را که در پرتو مدارا کردن امکان پذیر می شود را یادآوری و با بیان های مختلف تأکید می فرمایند . از جمله اینکه سلامت دین و دنیا در مدارا کردن با مردم است ( سلامةُ الدّین و الدّنیا في مداراة ِ الناس ) و نیز اینکه هرکس با دشمنان و مخالفین خود مدارا کند از جنگها و خشونتها در امان خواهد ماند ( مَن داری أضدادهُ أمِنَ المحارب ) [ هر دو مورد در غرر الحکم ] چنانکه پیامبر اکرم (ص) نیز در جمله ای نغز خشونت و نرمی و مدارا را در مقابل هم قرار داده و یکی را مایهء شومی و بدبختی و دیگری را مایهء میمنت و برکت می داند : ” الخُرقُ شُؤمٌ و الرِّفقُ یُمنٌ ” ( نهج الفصاحة ) که در ورایات اسلامی جلب توجه می کند اینست که رفتار مدارا جویانه نمونه ای از یک رفتار و عمل خرمندانه و کامل است . گرچه خود ِ مدارا به فرمودهء حضرت علی ( علیه السلام ) میوهء خرد است ( ثمرةُ العقل مداراةَ الناس ) [ غررالحکم] و لیکن جدای از این خردمندی از لحاظ دینی و عقیدتی نیز کامل ترین رفتار در مواجههء با مردم و به خصوص در مواجهه با مردمی که رفتاری جاهلانه و غیر خردمندان با انسان دارند مدارا کردن است .آنقدر این مسأله پر اهمیت است که پیامبر اکرم (ص) مثلث : وَرَع ، مدارا و حِلم را موجب اتمام و اکمال همهء اعمال می داند و می فرماید : هر آنکس که این سه چیز را نداشته باشد هیچ عملی از او کامل و تمام نیست . با این توضیح که در خصوص این سه به زیبایی بیان فرموده اند : پاکدامنی و وَرَعی که او را از نافرمانی خداوند و معصیت او باز دارد ، خُلق و خویی که با آن با مردم مدارا نماید و سوم حِلم و بردباری ای که بوسیلهء آن رفتار جاهلانهء فرد نادان را از خود دفع نماید . عین جملات آنحضرت چنین است : ” ثلاثة من لم یَکُنَّ فیه لم یَتمَّ لَهُ عَمَل: وَرَعٌ یَحُجُرهُ عن معاصي الله عز و جل و خلقٌ یُداریبه الناس و حلمٌ یَرُدُّ بِه جَهلَ الجاهل ” ( نهج الفصاحة – و نیز در اصول کافی ) در جملهء زیبای دیگری پیامبر اکرم (ص) ما را به علم توصیه می کند و در اطراف آن به هریک از خوبیها که به آن سفارش می شویم نسبتی با ما – یا به تعبیر پیامبر گرامی نسبتی با مؤمن – خواهند داشت :دانش : دوست صمیمی مؤمن ، حِلم و بردباری : وزیر او ، عقل و خرد : راهنمای او ، عمل : سرپرست و قیّم او ، مدارا و رِفق : پدر او ،ملایمت و نرمخویی : برادر او ، صبر و شکیبایی : فرماندهء لشکر او می باشد . ” عن النبی (ص) : علیک بالعلم فإنّّ العِلمخلیل المؤمن؛ و الحلم وزیره؛ و العقل دلیله و العمل قیّمُهُ و الرّفق أبوهُ و اللّینَ أخوهُ و الصبر أمیرُ جنوده ” [ کنز العُُمّال ج ۱۰ ، ص ۱۴۴ ] چنانکه می بینید مفاهیم مرتبط با مدارا و اخلاق مدارا گونه چون حِلم و بردباری ، رفق ، نرمخویی ولین و صبر و شکیبایی تا چه حدّ در یاری کردن انسان مؤمن و مساعدت و آرامبخشی او می توانند مؤثر و نقش آفرین باشند و به تعبیر دیگر بوسیلهء این خُلق مدارا جویانه تا چه حدّ می توان از تنشها و آسیبها در امان بود . چنانکه در تعبیری ظریف ، پیامبر اکرم (ص) مدارا کردن با مردن را « صدقه » می دانند :” مُداراةُ الناس صدقةٌ ” ( نهج افصاحة ) یعنی همانطور که صدقه از انسان دفع بلا می کند.( چنانکه حضرت رسول در مورد صدقه می فرماید : ” فأنّها تدفَعُ عنکم الأمراض و الأعراض یعنی بیماریها و بلایا و پیشامدها را از شما دفع می کند ) ؛ مدارا کردن با مردم هم نوعی صدقه است و بلایا و اضطرابها و آشفتگی ها را از انسان دفع می کند و آرامش و آسودگی را برای آدمی به ارمغان می آورد .آنچنان مسألهء مدارا پر اهمیت است که پیامبر اکرم (ص) می فرماید هرگاه خداوند اراده فرماید که برای اهلِ خانه ای و در محیط خانواده ای خیر و نیکی برقرار گردد آن خانواده و ارتباطات فیمابین آنها را آمیختهء با رِفق و مدارا می سازد و آنان را در فضای آرامبخش رِفق و دوستی و ملایمت و مدارا وارد می سازد :إذا أراد الله بأهل بيتٍ خيراً أدخل عليهم الرّفقَ ” ( نهج الفصاحة ) و مسأله به اینجا متوقف نمی شود بلکه از این رفق و مدارا خیرات و برکات دیگری نیز در آن خانواده جاری می گردد چنانکه از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمودند : ” عن الصادق (ع) : قال : ایما اهل بیت اعطوا حظّهم من الرفق فقد وسع الله علیهم فی الرزق ” [ وسایل الشیعة ، ج ۱۵ ، ص ۲۰۷ ]یعنی : هر خانواده ای که نسبت بهم دیگر با رفق و مدارا برخورد کنند ( این نعمت مدارا را قدر بدانند ) خداوند هم به رزق و روزی آنان وسعت می بخشد و روزی فراوان نصیب آنان می سازد . إن شاء الله ادامهء این سخن را در نوبت دیگر عرضه خواهیم داشت . والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته