حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید محمد ناصر تقوی
موضوع : مدارا در اسلام (۱۵)«بسم الله الرحمن الرحيم »الحمدلله ربّ العالمین و الحمدلله الأوّل ِ قبلَ الإنشاء ِ و الإحیاء و الآخِر بعد فناء ِ الإشیاء ، العلیم الّذی لا یَنسی مَن ذَکَرَهُ و لا یَنقُصُ مَن شَکَره ، و صلّی الله علی سیدّنا و نبیّنا مُحمد ٍ صلّی الله علیه و آله الطاهرین و علی اصحابه المنتجبین .عبادالله ! اوصیکم بتقوی الله و اتبّاع امره و نهیه .خود و شما را به پرهیزکاری و تقوای الهی توصیه می کنم .پرهیزکاری ؛ رأس ِ امور و رییس اخلاقاز آنجا که پرهیزکاری و تقوای الهی ملاک ارزش و برتری انسانها نسبت بهم دیگر است چنانکه خداوند می فرماید : شما را از مرد و زن آفریدیم و در ملتها و گروههای مختلف قرار دادیم تا یکدیگر را از هم باز شناسید و قدرت بر تفاهم یکدیگر بیابید و به درستی که گرامی ترین شما نزد خداوند پرهیزکارترین شماست ( انّ اکرمکم عند الله اتقیکم ) ، بنابراین اگر کسی به دنبال صعود به کمال انسانیت است پیش از هر چیز می بایست به تحصیل این تقوا و پرهیزکاری بیاندیشد . چنانکه حضرت رسول اکرم (ص) این تقوی را رأس همهء اموری می داند و ما را به آن سفارش ویژه می کند : ” قال النبی (ص) : علیکَ بتقوی الله فإنّهُ رأسُ الأمر ِ کُلّه ” ( بحار الانوار ، ج ۷۰ ، ص ۲۸۹ ) یعنی : بر تو باد به پرهیزکاری و تقوای الهی ، چرا که تقوی ( مقدّم بر هر چیز است ) و در رأس هر امری قرار دارد .و به جهت همین تقدّم است که حضرت علی (ع) تقوی را در قلّهء ملکات و خصائص اخلاقی می نشاند و بلکه آنرا رییس اخلاق می داند : ” عن امیر المؤمنین علی (ع) قال : التّقوی رییسُ الاخلاق ” یعنی در واقع کسی که به تقوی دست یابد ، در سطحی بالاتر از اخلاق قدم گذاشته است و می تواند به نحو احسن اخلاق را مدیریت کند و گوهرهای اخلاقی خویش را بارور سازد . بهمین جهت است چنانکه بزرگان دین فرموده اند : پرهیزکاری نهایت رضایت و خشنودی خداوند از بندگان خویش است و نهایت خواستهء او از خلقش می باشد . ( عن علی ابن ابیطالب (ع) قال : إنَّ التّقوی مُنتهی رِِضی الله من عباده و حاجَتُهُ مِن خَلقه ) [ غررالحکم ] ************بحث ما در خصوص مخاطبان مدارا در روایات اسلامی بود و در جلسهء گذشته پیرامون مدارا در مقابل دوستان صحبت کردیم و گفتیم که سفارش شده ایم نسبت به دوستان و همراهان و کسانی که با آنها معاشرت صمیمانه داریم در رفتار و گفتارها رِفق و مدارا را پیش بگیریم و با عدم تنگ نظری و خرده گیری و اندک بینی دوستی ها را محکم تر کنیم .اما مخاطبان دیگری هم در موضوع مدارا مورد توجه هستند . 2- مدارای با دشمنان در بحث آیات قرآنی مربوط به مدارا اشاره کردیم که خداوند به پیامبرش توصیهء اکید مدارا را نه تنها دربارهء مؤمنین ِ خطا کار ، بلکه دربارهء دشمنان هم – به جز موارد استثناء که ذکر شد – یادآور می شود و گفتیم که حتی پناهجویان مشرکی که نزد پیامبرمی آیند را خداوند دستور می دهد که آنان را پناه دهد و در آسودگی و امنیت قرار دهد 🙁 وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ ………. (توبه /۶ ) در روایات هم موارد متعددی را بر می خوریم که توصیه و سفارش به مدارای با دشمنان شده است و آنهم به صورتی که به فرمایش نوادهء دانشمند حضرت رسول اکرم (ص) یعنی امام محمّد باقر (ع) ، می بایست این مدارا را در رفتار و کردار خود نسبت به آنان ظاهر کنی . در آنجا که به یکی از پیروان و دوستان خود سفارش می کند که : در هنگام برخورد و ملاقات با دشمنانت و دشمنان من « مدارا » را از ناحیهء من به آنان ابراز و اظهار ِ آشکار بنمای ( قال الباقر (ع) : وأظهِر في علانتیک َ المُداراة عنّی لعدوّی و عدوّک ) [ بحار الانوار ، ج ۷۵ ، ص ۴۳۸ ]حضرت علی (ع) در جملاتی بسیار حکیمانه و زیبا مدارای با دشمنان را برای حفظ برادری و اخلاص ورزیدن و یکرنگی با دوستان را برای رسیدن به انصاف و احراز مروّت لازم می شمرد و می فرماید با دشمنت مدارا کن تا برادری را حفظ کنی و به دوستت یکرنگی و صفاو خلوص بوَرز تا مروّت و جوانمردی را احراز نمایی 🙁 قال علی (ع) : دارِعَدُوِّک وأخلُص لِوَدُودِک ، تَحفَظِ الأُخوّة و تُحرِز المُروُءَة )[ غررالحکم ] همچنین همان حضرت می فرمایند با مخالفان و آندسته مردمانی که در پی ایجاد « غائله » یعنی حادثهء ناگوار و مصیبت برای تو هستند و خلاصه برای تو دردسر سازند ، مدارا کن تا از افکار شیطانی و کید و مکر آنان در امان باشی ( دارالنّاس تأمَن غَوائلَهُم و تَسلَم مِن مَکائِدِهم ) [ غررالحکم ]حضرت علی (ع) در جایی دیگر و در بیانی حکیمانه و زیبا می فرماید :با دشمنت دشمنی و کینه ورزی مکن چرا که شاید روزی او دوست تو شود . ( یعنی این احتمال را بده که ممکن است او روزی دوست تو شود و در این صورت انسان نمی تواند دیگر با او کینه توزی و دشمنی افراطی نماید و می بایست با او مدارا کند . )( قال علی (ع) : ….. و أبغِض بغیضِکَ هَوناً ما ، عَسی أن یکون حبیبکَ یوماً ما ) [ حکمت ۲۶۸ نهج البلاغه ] و پیشتر نیز ذکر کردیم که حضرت علی (ع) فرموده اند هر آنکس که با دشمنان و مخالفین خود مدارا کند از جنگها و درگیری ها ایمن خواهد بود : ” مَن داری أضدادَهُ أَمِنَ المُحارِب ” [ غررالحکم ] 3- مدارای با دوستان ِ بد : برخی از افراد نسبت به انسان نه دوست ِ کامل هستند و نه دشمن ! بلکه دوست و همراهی هستند که ازصفا و اخلاص و یکرنگی کاملی در دوستی برخوردار نیستند و در عین حال دشمن هم نیستند . دوست ِ واقعی نسبت به موفقیت انسان خوشحال می شود و در اوج اعجاب از موفقیتش « غبطه » می خورد که ای کاش منهم در کنار او موفق بودم آن موفقیت را کسب می کردم . ولی دوست ِ بد غبطه نمی خورد بلکه « حسادت » می ورزد و می گوید ای کاش آن موفقیت به من می رسید و نه به او ! حَسَد ِ برخی در دل و ذهن جریان می یابد و همانجا متوقف می شود ولی برای بعضی حَسَد ذهنی و آن فکر ِ حسودانه در عمل جاری می شود و تبدیل به شرّ می شود . در قرآن کریم خداوند به ما و پیامبرش می آموزد که در این موارد به او پناه ببریم : ” قُل اعوذُ برّب الفلق …. و مِن شرّ حاسدٍ إذا حَسَد ( یعنی و از شرّ حسودی که حسادتش را جاری در کلام و رفتارش می کند و حسادت می ورزد به خداوند پناه می بریم ) .”امام صادق (ع) می فرماید مواردی هستند که انسان در ترک این کارها هیچ عذر و بهانه ای ندارد و معذور نیست . یعنی حتماً باید اینها را انجام دهد از جملهء این موارد می فرمایند :” و مُداراةُ الحاسِد ” یعنی مدارا کردن با حسودان[ بحار الانوار ، ج ۷۸ ، ص ۲۳۲ ]حضرت علی (ع) می فرمایند در مقابل آن دوست و برادری که شرّی نسبت به تو دارد ، سرزنش کردن و عتاب کردنت بوسیلهء احسانی باشد که در حق او می کنی و شرّ ِ او را هم با بخشش به او بازگردان . یعنی او اگر بدی کرد تو با خوبی و با اِنعام و اِکرام و بخشندگی به او پاسخ بده (عاتِب أخاکَ بالإحسان ِ إلیه وَاردُد شَرَّهُ بالإنعام ِ عَلَیه ) [ حکمت ۱۵۸ نهج البلاغه ]البته باید توجه داشت که این حسادت ذهنی و قلبی آنچنان فراگیر است که هر کسی ممکن است درجات اندکی را نیز در ضمیر خود داشته باشد امّا تا وقتی که بر زبان و عمل انسان جاری نشود هیچ آسیبی به انسان نمی رساند . چنانکه پیامبر گرامی حضرت محمد (ص) فرموده است : ” لا یَضُرُّ حاسِداً حَسَدُه مالَم یتکّلم باللّسان ِ أو یعمَل بالید ” حَسد ِ هیچ حسودی زیان نمی رساند مادامی که به زبان نیاورد یا در عمل درست به کار نشود .( کنز العُمّال ، ج ۳ ، ص ۴۶۲ )امّا نکتهء مهم اینست که وقتی ما با حسودی مواجه شدیم که حسادتش بروز یافته است ، باید با او در رفتار و گفتار مدارا کنیم چنانکه در خُلق و اخلاق برای پیشگیری از شرّ حسودان توصیهء به تواضع شده ایم : رسول الله (ص) : کُلُّ ذي نعمة ٍ محسودٌ إلّا صاحبُ التواضُع ” هر صاحب نعمتی در معرض حسادت است و محسود واقع می شود مگر صاحب تواضع و فرد متواضع . از مجموع سه موردی که تا اینجای بحث گفته شد نتیجه می گیریم که در کلیهء معاشرتها و ارتباطات اجتماعی چه دوست ِ خوب و صدیق دلسوز ، چه دوست ِ بد و حسود و دوستی که برای انسان شرّ آفرینی هم می کند ، و چه دشمنان و مخالفان می بایست مدارا داشت و با همهء افراد مدارا نمود . ان شاء الله ادامهء این موضوع را در جلسات بعدی پی خواهیم گرفت . اللهمّ صلّ ِ علی محمد ٍ و آله و لا تجعلنا ناسیاً لِذکرِک و لا غافلاً لإحسانِک و لا ایساً مِن اجابتک انک انت أرحم الرّاحمین .